Duizendjarige Oisterwijkse lindeboom gekozen tot de boom van 2023
Bron van onderstaande tekst: Trouw, 17 oktober 2023, Wim Eikelboom
“Oisterwijk is eigenlijk de hoofdstad van het lindegewest van Nederland”, zegt Joris Hellevoort als hij met een weids gebaar het monumentale dorpsplein overziet. Waar je ook kijkt: overal prijken bomen met de hartvormige lichtdoorlatende bladeren, getooid in herfstkleuren. Hellevoort maakte studie van de Brabantse dorpslinde voor zijn boek. De wortels van ons land, cultuurgeschiedenis van de 21 beroemdste bomen van Nederland. Hij is boswachter bij het Utrechts Landschap en in zijn vrije tijd doet hij onderzoek naar historische achtergronden van monumentale bomen.
Het trouwlaantje
Het hart van Oisterwijk draagt niet voor niets de naam De Lind. Hier voert een laan van lindeboompjes naar het midden van het plein. “Deze loofgang heet in de katholieke volksmond het Marialaantje. Hier ging men vroeger naar de Mariakapel met Onze Lieve Vrouwe ter linde. Tegenwoordig noemen het deze bomenrij het trouwlaantje. Het leidt naar het raadhuis.”
De oudste linde is omgeven met een hek, ter bescherming van de stam. Daaromheen een bank. Ooit had de kroon van de Oisterwijkse boom een omtrek van maar liefst 52 meter. Een toenmalige gemeentesecretaris maakte in 1609 gewag van markthandel onder het lover met boter, vlas en eieren.
Vrouwelijke boom
De bekroonde linde van Oisterwijk staat – gestut door palen – als een reusachtige parasol op het plein naast het oude raadhuis. De boom is geliefd en haalde niet voor niets de meeste stemmen binnen bij de verkiezing ‘Boom van het jaar 2023’. Dinsdag werd de winnaar bekendgemaakt.
Ook Joris Hellevoort gaf zijn stem aan de Marialinde van Oisterwijk. “Ik houd van Maria en van lindes. Dan ben je hier aan het juiste adres”, glimlacht hij. “Wist je dat de linde de enige vrouwelijke boom is in ons land? Deze boom is dus een dame.” Gerrit Achterberg dichtte over die vrouwelijkheid: ‘Ik heb de linde heilig doen verklaren, die ik gedurig voor een vrouw aanzie. Ver genoeg weg wordt het verschil nihil: de stam het lichaam, klederen de blaren en goud haar de bloesem bovendien.’
Wilde boomsoort
De hoogbejaarde houten dame van Oisterwijk herbergt een geheim. Het is namelijk een zomerlinde. En dat is een wilde boomsoort die uitsluitend voorkomt in Zuid-Limburg. “Het is een mysterie hoe deze zomerlinde hier is terechtgekomen”, zegt linde-expert Bert Maes. “Alle andere monumentale lindes in het land komen uit kwekerijen in Haarlem en Vlaanderen. Maar in Oisterwijk staat een originele, wilde boom.”
De linde van Oisterwijk hoort bij de oudste overgeleverde verhalen van bomen in Nederland. Een gedicht uit 1388 maakt voor het eerst melding van ‘een schone linde’ in Oisterwijk. Een kroniek uit 1609 vermeldt dat de boom uit drie etages bestaat. “Het symboliseerde bovenin de goddelijke macht, daarna de geestelijkheid en onderin het gewone volk. Al is voor deze theorie nooit hard bewijs gevonden”, vertelt Maes.
Zulke bomen kwamen vaker voor in Brabant en Limburg, maar ook in Overijssel langs de IJssel. Hier en daar zijn nog etagelindes te vinden, bijvoorbeeld in Hilvarenbeek en Nuenen. “Het is bijzonder cultuurhistorisch erfgoed. Het waren ontmoetingsbomen. En ze lieten duidelijk zien hoe de machtsverhoudingen lagen in de samenleving. De monumentale lindes van Sambeek, Diepenveen en Overberg zijn in de loop van de tijd ontdaan van hun etages.”
Van Freya- naar Maria-verering
Hoe lindes verknoopt raakten met Maria-verering is niet met zekerheid te zeggen. Het vermoeden bestaat dat met de kerstening van ons land belangrijke dorpsbomen ontdaan werden van hun heidense bezwerende functie. Daarna volgde wijding aan het nieuwe katholieke geloof.
“De linde was bij de oervolkeren gewijd aan de Germaanse god Freya. Die rol nam Maria over”, legt Hellevoort uit. “De linde staat symbool voor moederlijkheid en vruchtbaarheid. Het is een boom met een zacht karakter. De bladeren zijn hartvormig en worden ook wel liefdesbladeren genoemd.”
De precieze leeftijd van de oeroude linde van Oisterwijk is moeilijk te schatten.
De naam Marialinde dankt de Oisterwijkse boom aan de tijd dat plunderende Gelderse troepen brand stichtten. De linde bleef wonderwel gespaard. Dat werd gezien als een bovennatuurlijk teken. En uit dankbaarheid is een Mariakapel gebouwd bij de boom, gewijd aan Onze Lieve Vrouwe ter Linde.
Hellevoort: “Aan het Mariabeeld in de kapel zijn wonderbaarlijke genezingen toegeschreven. Op de meeste plekken was de dorpslinde een ontmoetingsplek en vond rechtspraak plaats onder de boom. Rechtspraak onder de linde werd ook wel gezien als subtiel, een verwijzing naar de Latijnse naam van de linde: sub tilia.”
Duizend jaar oud?
Over de leeftijd van de Boom van het jaar 2023 is veel gespeculeerd. In de volksmond spreken Brabanders over ‘de duizendjarige linde’. De precieze leeftijd van de oeroude linde van Oisterwijk is moeilijk te schatten, zegt boomexpert Bert Maes. “Lindes hebben een ongekende vitaliteit en herstelvermogen. Ze zijn niet kapot te krijgen en kunnen het eeuwige leven bereiken. Lindes verdragen intensieve snoei. Zelfs als de boom wordt omgezaagd, groeit uit de stamvoet weer een nieuwe meerstammige linde.”
Bij bestudering van oude afbeeldingen uit 1830 van het raadhuis van Oisterwijk ontdekte Hellevoort dat de oude lindeboom vergroeid was met een andere boom. “Men ging er in die tijd vanuit dat een spar in de holle boom het behoud van de linde ten goede zou komen. Later ontdekten ze dat zich in de stam een nieuwe wortel had gevormd, waardoor de boom alsnog tot leven kwam. De wederopstanding van de oude dame was een feit. In Oisterwijk maakt een basisschool daar een mooie toespeling op. Die draagt de naam de Nieuwe Linde.”
Meerdere, vergroeide, losse stammetjes
Deze ‘wederopstanding’ verklaart waarom de Oisterwijkse lindeboom geen dikke stam heeft, maar bestaat uit meerdere vergroeide losse stammetjes, zogeheten adventiefwortels. Mogelijk is de Oisterwijkse boom dus een derde generatie op eeuwenoude wortels, nadat eerdere bomen zijn omgezaagd of omgevallen.
Hellevoort: “De boom heeft zich telkens verjongd. Als je de ondergrond meetelt, is de huidige Mariaboom misschien wel duizend jaar en daarmee de oudste van heel Nederland.” Bert Maes houdt die optie ook open. “In Diepenveen en Sambeek staan lindes van 400 jaar, met genetisch materiaal van Hollandse boomkwekers rond 1600. In Oisterwijk is het een wilde zomerlinde met een grillige stam en vele overleveringen. Op grond daarvan is de linde van Oisterwijk mogelijk de oudste wilde boom van ons land.”
Zorg om laatste wilde lindewoud in Limburg
Lindebomen zijn vanouds geliefd op dorpspleinen en als laanboom. Liesje leerde niet voor niks Lotje lopen in de lange lindelaan. In het wild zijn lindes zeldzaam in ons land. “Winter- en zomerlindes behoren tot de bedreigde inheemse flora van Nederland”, zegt linde-expert Bert Maes. “Alleen in Limburg, Gelderland en Overijssel zijn er nog een paar schaarse groeiplaatsen van wilde lindes. Het Savelsbos in Limburg is het enige overgebleven lindewoud. De winterlinde is in de meeste provincies geheel uitgestorven. In Twente en in de Achterhoek kom je ze hier en daar nog tegen in houtwallen en vergeten boshoekjes.”
Waarom de linde zo zeldzaam is geworden in ons land, blijft raadselachtig. Met de opkomst van de landbouw, keerde het tij voor de lindebomen. Lindes groeiden op de plekken waar boeren akkers van maakten. Ook het lindehout raakte uit de gratie. Eerder dit jaar deden bosecologen de oproep om meer lindebos aan te planten. Vanwege het snel verterende blad zorgen lindes voor een goede ontwikkeling van de bosbodem. Dat is gunstig voor allerlei verdwenen boskruiden.
Bert Maes is daar faliekant op tegen. “Lindewouden terugbrengen is onmogelijk vooral wensdenken. Steek liever energie in het behoud van de laatste groeiplaatsen van de lindes. Het zijn waardevolle bronnen om de genen in stand te houden. Staatsbosbeheer laat het Savelsbos aan het lot over. Rond dit laatste lindewoud van ons land zijn allerlei kletskoekbomen aangeplant, die een bedreiging vormen voor de authentieke wilde winter- en zomerlindes.”
Bron van bovenstaande tekst: Trouw, 17 oktober 2023, Wim Eikelboom
Beeldmateriaal: LOVO